Харолд Џејмс: Пинг-понг и политичка економија

Добивај вести на Viber

Принстон – Изминатиот век, економско-политичката дебата беше заглавена во орбитата меѓу улогите и својствата на државата и на пазарот. Дали пазарот ја контролира државата во смисла на тоа дека ја ограничува способноста на владите да позајмуваат? Или, пак, државата ја презема одговорноста кога пазарот ќе потфрли во социјално неопходните функции како учеството во војни или одржувањето на целосната вработеност. Оваа стара дебата е во сржта на денешната длабока поделба околу тоа како треба Европа да одговори на својата должничка криза. Истото прашање предизвикува поделби и во американската политика во пресрет на ноемвриските претседателски и конгресни избори. Двете децении пред финансиската криза повеќето луѓе, меѓу кои и повеќето политичари, претпоставуваа дека надреден е пазарот. Сега интелектуалното клатно се врти кон верувањето дека државна акција може да го избрише нередот на пазарите, исто како што обожавањето на државата во 30-тите го следеше обожавањeто на пазарот во 20-тите. Пред две децении, разумните европски политичари побараа „трет начин“, движејќи се во цик-цак меѓу важноста на пазарните механизми и таа на другите социјални приоритети, во согласност со кои требаше да биде насочуван пазарот. На пример, кога Комитетот на Делор го подготви својот извештај во 1988-1989 за тоа како да се воспостави монетарна унија во Европа, експертите посветија значително внимание на проблемот – дали притисокот на пазарот ќе биде доволен да ги дисциплинира државите. Многумина предупредуваа дека нема да биде – дека доходноста на обврзниците можеби ќе конвергира на почетокот, овозможувајќи расипничките земји да позајмуваат поефтино од нормалното. Резултатот на дебатите во раните 90-ти беше сет од груби, но ефикасни правила за нивоата на дефицитите и долговите што никогаш не беше сфатен доволно сериозно. Економистите им се потсмеваа и Романо Проди, тогашниот претседател на Европската комисија, ги нарече „глупави“. До втората половина на 2008 се чинеше дека Европа влегла во фискален рај: пазарот не правеше разлика меѓу обврзниците на владите од еврозоната. Некои презедоа имплицитна гаранции за долгот, но тоа не беше многу веројатно, со оглед на тоа дека Договорот за функционирањето на Европската унија експлицитно ги забрани. Наместо тоа, неподелената доверба на инвеститорите во сите позајмувачи од еврозоната одрази нешто друго – општа доверба во способноста на владите на богатите земји. Според ова гледиште, напредните земји имаат повисок степен на фискална софистицираност. Тие секогаш можат да ги зголемат даночните стапки за да си го покријат долгот. Во сиромашните земји, пак, моќните интереси често им одолеваа на високите даноци за богатите и сеприсутната сиромаштија го отежнуваше наметнувањето универзален потрошувачки данок за сиромашните. Таа лекција беше поткрепена од искуството на многубројните должнички кризи во периферните земји, од кои најразорувачката ја погоди Латинска Америка пред точно 30 години, откако екстатичното позајмување предизвика економски бумови. Некогаш тоа беа едноставни потрошувачки бумови – било за домаќинствата или за воените постројки и претседателските палати – а некогаш беа инвестициски бумови, иако поголемиот дел од инвестициите беа на погрешно место како резултат на политичките приоритети. Новината во светот од 2008 година е тоа што за прв пат по повеќе од една генерација должнички кризи доживуваат и развиените земји – и почнуваат да изгледаат како сиромашните земји со слаби институции. Дали е тоа карактеристика на еврозоната во која суверените земји не си ги контролираа сопствените валути? Европската должничка криза предизвика длабока поделба на политичкото, но и на економското мислење. Тие кои ја нагласуваа историската уникатност на европското монетарно решение инсистираат дека други земји – кои си ги контролираат сопствените пари – не би можеле да западнат во таква неволја. Овде етатистичката теза е одразена во својата најхрабра форма: во САД или во Велика Британија не може да дојде до бојкот на обврзниците бидејќи нивните централни банки имаат на располагање цела палета политички алатки – вклучуваќи и неконвенционални операции – неопходни да се обезбеди монетаризирање на долгот. Оваа теорија е спротивна на поголемиот дел од историското искуство, како и на преовладувачкиот пристап кон централното банкарство кое се роди во 90-тите. Според тој став, инвеститорите ги казнуваат расипничките држави со повисоки камати за да се оградат од веројатноста од инфлација; затоа најдобриот начин да се обезбедат ефтини заеми е да им се даде на централните банки колку што е можно поголема слобода од политичарите, а потоа како главна цел да им се наметне стабилноста на цените. Европската централна банка веројатно е најсовршениот израз на оваа филозофија. Нејзината независност беше обезбедена не само со националните закони на земјите-членки, туку и со договор меѓу нив. Договорите се пообврзувачки од националните закони бидејќи потешко се отповикуваат, менуваат или поништуваат. Бидејќи долговите на големите индустриски позајмувачи – Велика Британија и САД се надворешно финансирани, аргументот дека нивните влади можат секогаш да го монетизираат долгот е неубедлив. Може да дојде време кога надворешните инвеститори нема да веруваат дека нивните активи во стерлинзи или во долари се заштитени од инфлација и во тој момент ќе исчезне нивната волја да држат стерлиншки или доларски активи. Размислувањето зад пристапот кон монетарната политика од 90-тите е сѐ уште валидно во основа, но бара зајакнување на институците. Би било подобро да се запре идеолошкото клатно на 20-тиот век и да се вратиме на некои постари правила. И државите и пазарите работат добро само кога адекватно применетите законски правила ја обезбедуваат неопходната сигурност.