Кратка анатомија на финансиските кризи

Добивај вести на Viber

Во текот на последните три децении финансиски и банкарски кризи се појавуваат неколку пати, во голем број на земји:  Латинска Америка, Азија, Русија и денес конечно во САД. Појавата, обликот, поводот на кризите се менуваат секогаш, како дизајн за одела на париските модни писти. Меѓутоа, еден аспект во суштината на финансиските кризи е постојан и останува непроменет. Всушност, секогаш без исклучок, главен мотив бил и останува неограничената желба (алчност) да се заработат милионски провизии и глобалните инвеститори да обезбаедат што поголем профит, на екстремно големите слободни средства, кои денес се мерат во трилиони долари. Имено  во време на финансиска  кризасе појавува дополнителенпритисокза преземање поризични  и повеќе профитабилниинвестиции, се оди подалеку и подлабоко, до границите на правната и регулаторна рамка. Со појавата на нови инвестициони можности ( во странство и дома) се реагира пребрзо и прединамично. Тргнувајќи оттука, како непишано правило секогаш  сериозно потфрлуваат надзорните, контролните и регулаторните функции, затоа што се слаби, неизградени, неповрзани. Или пак, затоа што тековната економска идеологија не им овозможува да делуваат. Почетокот на 80-те години на минатиот век, извор на слободен капитал беа познатите евродолари акумулирани после спектакуларниот раст на цената на нафтата во текот на вториот нафтен шок. Банките во САД беа преплавени со милјарди петродолари, кои требало некаде да се инвестираат и покрај продолжената рецесија во САД и Европа, предизвикана од високите цени на енергетските инпути. Клиенти за пласман на финансиски средстава се најдени пред се во земјите во развој, кои без многу прашување бараа кредити за покривање на екстремно високите дефицити во палтниот биланс. Тука предничат пред се земјите од Латинска Америка, но исто така и земји  од други делови на светот. На овие недоволно развиени пазари, американските банки ги диктираат условите. Кога нивото и теретот на долговите го премина прагот на економска издржливост на овие земји, тие едноставно откажаа послушност на отплатата на кредитите и избива познатата должничка криза од 1983 год. Имено, за две и пол децении  подоцна, извор на слободен капитал поново се некои нови форми на петродолари( со додаток на гасдолари и металдолари) кои се сливаат во американските банки. Меѓутоа, во голем дел од земјите во развој, и новите пазари( Кина, Индија, Русија) не муе потребно екстерно финансирање, зашто имаат големи и стабилни суфицити во тековниот биланс и огромни девизни резерви. Имајќи ја предвид ваквта состојба, клиентите за пласман на кредити се бараат  внатре во самиот Амерички пазар. Идеата како таква само по себе не лоша:да се насочат релативно ефтини извори на дополнително финансирање на хипотекарни кредити кои овозможуваат купување на нови или рефинансирање на постоечки куќи и станови во регионите за ниски и средни класи на ова општество.Со овој тип на финансирање не само што ќе се заработува на провизии, туку ќе се зголеми и приватното штедење, ќе се покренат и раздвижат огромни капацитети претежно домашни во градежното стопанство и на тој начин ќе се зголеми економскиот раст и вработеноста. Но на патот на реализацијата на оваа идеа се појавуваат неколку отворени прашања и проблеми кои требаше брзо да се решат. Голем дел од заинтересираните потенцијални купувачи немаа ниту доволно заштеди (аванс) ниту беа доволно кредито-способни да се задолжат за користење на класични хипотекарни кредити, со фиксна или варијабилна каматна стапка. Секој ден ситуацијата стануваше се понеповолна зошто цените на недвижностите( куќи, станови) рапидно се зголемуваа за разлика од платите и недвижностите практично излегуваат од доменот на куповна моќ на просечно семејство. Имено при прилично поволни среќни околности т.е и понатамошното зголемување на цените на недвижностите, ако е проследено со поголем раст на доход и при стабилни и ниски каматни стапки, покасно и при премин на режим на варијабилни каматни стапки, може да се очекува дека поголемиот доход на должниците ќе биде доволен да се анулираат месечните рати, меѓутоа и тоа не беше извесно.Обратно, во случај да примањата не се доволни за да ги апсорбираат трошоците за кредит , порастот на вредноста на недвижностите уште дава простор да се изврши рефинансирање или продажба на недвижностите  со голем профит и овој процес тргнува од почеток. Додека пак, во ситуација на неповолни околности т.е при осетно намалување на цените на недвижностите и примањата при зголемување на варијабилните каматни стапки и должниците и банките се наоѓаат во без излезна ситуација. Очигледно е дека креаторите и главните протагонисти на овој финансиски изум не воделе сметка што може да се случи, подоцна, зошто нивната намера беше во најкраток можен рок да ги продадат (рефинансираат) обврзниците засновани на хипотека, да ја остварат својата провизија и да одат на наредна транскација од сличен тип.Должникот банката и крајниот кредитор најмногу губат и немаат излез.Покрај нив посредно губат и многу други учесници.на краток рок добиваат само посредниците кои во меѓувреме не се во синџирот на одговорност, но на долг рок и тие губат. Меѓутоа неочекувано е отсуството на сигнали од страна на финансискиот систем, пред се од системот на осигурување и ефективно кординирање преку кои би се спречило ширењето на кризата. Исто така, неочекувано е и парцијалното знаење за длабочината на пореметување и изопачување во користењето на финансиските инструменти, слабите, неповрзани регулативни и контролни функции. Конечно неочекувано е  отсуството на вистински мерки манифестирани преку институционална форма со кои би се намалиле консеквенците од актуелната финансика криза. М-р Влатко Пачешкоски - асистент на Економски факултет Штип