Бишев за Фактор: Банките ќе бидат на првата борбена линија за одржување на ликвидноста во стопанството

Добивај вести на Viber

Карактеристика за пазарната економија е што таа се развива во циклуси. Во периодот од 1854 година до денес, економијата на САД се соочила со 33 економски циклуси, а во периодот по 1945 година, со 11. Во просек, по Втората Светска војна на секои 5,5 години се случувала по една рецесија, која просечно траела 11 месеци.

 Она што за прв пат се случува во човековата историја е економската криза да е предизвикана од светска пандемија, и да отпочне истовремено во скоро сите земји во светот. Ковид пандемијата, на крајот од првиот квартал 2020 година,  ја втурна светската економија во една од најдлабоките светски депресии во поновата светска историја. Се смета дека тоа ќе биде втора глобална депресија по депресијата во 1929/33 година. Заради тоа што на макроекономско ниво податоците за Бруто Домашниот Производ (БДП) се добиваат на квартална основа, а останатите индикатори на месечна основа со задоцнување од 20-30 дена, се уште нема податоци за ефектите од кризата врз падот на БДП. Според податоците за бројот на лицата што се пријавуваат за невработени, се проценува дека кризата ги надминува негативните ефекти на големата рецесија од 2008-2012 година. Регистрираните лицата што бараат работа во САД на крајот на март изнесуваа 10 милиони, на 17 април тие достигнаа 22 милиони. Слична е состојбата и во останатите високоразвиени земји - во Франција, Германија и Италија, бројот на невработени лица, на крајот на март, заедно надмина над еден милион. Економиите во високоразвиените земји се во слободен пад.

Четири фактори ја детерминираат длабочината на депресијатаво високоразвиените земји - структурата на економијата, структурата на корпоративниот сектор, ефикасноста на фискалниот стимулус, стабилноста на банките и нивниот капацитет да го продолжат финансирањето на економијата.

Структурата на економијата – затварањето на економиите силно ќе ги погоди земјите што се потпираат врз трудо-интензивните индустрии: туризмот, градежништвото, текстилот. Во САД и ЕУ на секои осум работни места едно е во секторот туризам. Земјите со високо учество на рударството и услужните сектори – ИТ индустрии, дизајн, финансии, маркетинг, брендирање, помалку ќе бидат изложени на ефектите од затварањето, бидејќи голем дел од работата ќе се извршува работејќи од дома. На тој план најдобра структура е економијата на Швајцарија и Шведска, кадешто 45 отсто од работните места можат да се преселат во домовите.

Структурата на корпоративниот сектор – економиите кадешто доминираат микро и малите компании ќе бидат соочени со многу подлабоки лузни во однос на економиите кај што доминираат големите компании и мултинационалните конгломерати. Особено погодени ќе бидат малите компании. Според студијата на Националното Биро на САД за економски истражувања, малите компании во просек имаат месечни трошоци од по 10.000 САД долари и ликвидност да издржат со покривање на трошоците од еден месец. Веќе 23 отсто од малите компании во САД ги отпуштија вработените. Тоа ќе биде најранливиот сектор кој што најтешко ќе се опорави.

Ефикасноста на фискалниот стимуланс – фискалната поддршка на економиите во високоразвиените земји достигна невидени размери. Фискалните пакети се двојно поголеми од оние во 2008-2009 година. Преку стимулирање на домашната потрошувачка, која го детерминира движењето на БДП со околу 90 отсто (извозот во САД учествува со околу 12 отсто од БДП а во ЕУ, тој учествува со 16 отсто од БДП), носителите на економските политики, ќе се обидат да го профилираат растот на БДП. САД објави фискален пакет од 2.000 милијарди САД долари. Германија го укина законот за врамнотежен буџет и донесе фискален пакет од 800 милијарди евра што ќе резултира во буџетски дефицит од 4,4 отсто. Буџетскиот дефицит во Јапонија ќе достигне 10 отсто од БДП, а Велика Британија за првата фаза најави буџетски дефицит од 3,1 отсто. Притоа, тоа се земји чии валути се истовремено меѓународно средство за плаќање, и заради тоа немаат проблеми при финансирањето на фискалните пакети и платнобилансните нерамнотежи. Тоа не е случај со земјите во развој.

Фискалните интервенции имаат две главни компоненти - зачувување на животниот стандард на населението преку поддршка на доходите на населението и поддршка на компаниите. Поддршката на компаниите е мултидимензионална и сегментирана според големината на компаниите. Таа по правило опфаќа четири компоненти: одложување на плаќање на даноците и придонесите; директна кредитна поддршка од државата; гарантни шеми – целосно или делумно гарантирање на задолжувањето кај банките; обезбедување на докапитализација на фирмите преку јавна подршка во форма на капитал или хибридни капитални инструменти.

Притоа, високоразвиените земји поддеднакво ги користат сите компоненти на јавната поддршка на корпоративниот сектор. Земјите во развој, кои имаат ограничени можности за задолжување, првенствено се потпираат на гаранциите на државата како инструмент за финансирање на компаниите. Економскиот стимулус во Хрватска вклучува гаранции на државата спрема банките во висина од 1,8 милијарди Евра. Ист случај е со Србија, каде што државата обезбеди гаранции во висина од 2 милијарди Евра и кредити за компаниите од ЕБРД во висина од 750 милиони Евра.

Стабилноста на банките и нивниот капацитет за продолжување на финансирањето на економијата – ако докторите и медицинските работници се во првите борбени линии при справувањето со здравствената криза, банкарите се во првата борбена линија во справувањето со ликвидносната криза и финансирањето на бизнисите. Државата ги користи банките и нивната инфраструктура за испорака на ликвидност во економијата преку распределба на средства од јавните буџети и при одобрувањето на кредити преку гарантните шеми (The Economist, април 18, 2020).

Централните банки оваа активност на државата ја поддржаа со три мерки: испорака на неограничена ликвидност преку банките и директен откуп на корпоративни обврзници од  големите компании; одржување на ликвидноста на пазарите на државни хартии од вредност со скоро неограничен откуп на државни хартии од вредност (30 посто од вкупната емисија на ликвидни средства во последните 15 дена ЕЦБ го врши преку откуп на обврзници на Италија, во спротивно, Италија ќе се соочи со неподнослива должничка криза); и преку релаксирање на супервизорските стандарди во сферата на адекватноста на капиталот на банките. Имено, регулаторите ги намалија барањата за држење на капитал од страна на банките за да може да се поддржи кредитниот раст. Така, во високоразвиените земји (САД, ЕУ, В. Британија, Канада, Јапонија) се ослободи капитал во износ од 500 милијарди САД долари, што треба да резултира во дополнителни кредити од 5.000 милијарди САД долари. Во ЕУ оваа мерка одеше со препораката за недистрибуирање на дивиденди и задржување на профитите на банките.

Меѓутоа, кризата почна да ги гризе банките. Лошите пласмани на компаниите и невработеното население што неможат да ги вратат кредитите почнаа да растат. Банките почнаа да издвојуваат резервации. Така, најголемите четири банки во САД, во првиот квартал оваа година издвоија резервации во износ од 24,1 милијарди САД долари, што е четири пати повеќе во однос на истиот период претходната година. Тоа ги преполови профитите. Се очекува најлошото, допрва да дојде.

Се прогнозира дека сите овие мерки треба да доведат до брзо надминување на депресијата и истата да трае под вообичаениот просек од 11 месеци. Меѓутоа, последниве денови се погласни стануваат експертите кои сметаат дека депресијата нема да биде од V карактер туку најверојатно ќе има U карактер а некои потенцираат дека тоа ќе биде W криза со слични карактеристики на претходната.

COVID-19 И МАКЕДОНСКАТА ЕКОНОМИЈА

Покрај четирите фактори во високо-развиените земји што се релевантни за длабочината на кризата, во Република Северна Македонија, каде извозот учествува со над 50 отсто од БДП, надворешно-трговската размена и глобалната побарувачка исто така ќе влијае врз интензитетот на кризата.

Структурата на економијата – во македонската економија доминираат трудо-интензивните сектори градежништвото, текстилот, металопреработувачката индустрија, хотелиерството и туризмот. Притоа, странските директни инвестици се мотивирани од арбитражата на цената на работната сила. Се врши асемблирање за странските инвеститори, претежно од автомобилската индустрија. Во најголемиот број од овие компании, најголемиот број на вработени се веќе на принудни годишни одмори.

Структурата на корпоративниот сектор – микро и малите компании се доминантниот сектор во економијата на Северна Македонија. На крајот од 2018 година, бројот на правни лица што доставиле завршни сметки до Централниот Регистар изнесувале 53.669. Од нив, големи компании, што вработуваат над 250 вработени беа само 0,3 посто (во економските зони и надвор од економските зони). Тие компании учествуваа со 83 посто во вкупниот извоз и остваруваа просечна профитабилност од 8,2 посто. Според остварениот приход, бројот на големи компании бил 479 или 0,9 посто од вкупниот број. Средни компании биле 773 или 1,4 отсто, додека бројот на мали претпријатија изнесувал 18.142 или  33,8 отсто, а бројот на микро претпријатија изнесувал 34.275 или 63,9 отсто. Микро компаниите, што вработуваат до 19 вработени, сочинуваат 94,9 отсто од вкупниот број на претпријатија, со тоа што микро претпријатијата, што вработуваат до 9 вработени сочинуваат 90,6 отсто од вкупниот број на претпријатија. Најголемиот број од микро претпријатија и пред кризата беа несолвентни и кредитно неспособни со негативна стапка на профитабилност од 9,9 отсто (Извор: НБРСМ, Извештај за финансиската стабилност). Овие претпријатија, заедно со малите компании ќе бидат најжестоко погодени од економската криза. Компаниите што во 2020 и 2021 година ќе регистрираат профит ќе бидат хероите на македонската и светската економија. Тие ќе ги постават темелите на економската обнова и раст, зголемувањето на животниот стандард и вработеноста.

Надворешно-трговска размена – над 50 отсто од побарувачката за македонскиот БДП доаѓа од странство, од тоа со над 50 отсто од земјите на ЕУ. Гледано од тој аспект, покрај директните ефекти од глобалната пандемија, врз длабочината на депресијата ќе влијае и екстерната побарувачка за македонски производи и услуги. Тоа особено важи за капацитетите во индустриските зони. Исто така, зголемувањето на невработеноста во странство ќе влијае и врз приливот на дознаки од странство кои на годишно ниво учествуваат со околу 18 отсто од БДП. Тие, заедно со странските директни инвестиции се клучни извори за покривање на високиот трговски дефицит во платниот биланс.

Ефикасноста на фискалниот стимуланс – целокупниот пакет на фискални интервенции сеуште целосно не се дефинирани. Носителите на економските политики истапија со прв сет на мерки насочени кон одржување на стандардот на вработените во погодените сектори, преку гарантирање на минимална плата од 14.500 денари по вработен или одлагање на даноците и придонесите за вработените. Исто така за малите и средните компании од погодените сектори, преку Македонската банка за поддршка на развојот се обезбедија меки кредити во вкупен износ од околу 57 милиони Евра (0,5 посто од БДП).

Натамошната поддршка на економијата и градењето на фискалната стратегија ќе зависи од пристапот на државата кон дополнителни финансиски средства пред се од странство. На тој план, веќе се повлече првиот кредит од ММФ во износ од 145 милиони евра. Повлекувањето на овие средства од ММФ беше без прифаќање на посебни услови, имајќи во предвид дека овие средства се повлекоа во рамките на така наречената златна транша. Секое натамошно задолжување кон ММФ ќе бара изработка на сеопфатна макроекономска програма, прифаќање на критериуми на извршување, најверојатно во форма на Stand by аранжман.

Во оваа фаза носителите на економските политики се определени кон задолжување преку странските приватни финансиски пазари преку издавање на Евро обврзница. Иако, задолжувањето на приватните финансиски пазари не бара преземање на многу строги обврски, сепак тоа бара одржување на кредитната способност на земјата, стратегија за задолжување и управување со долгот, и изработка и презентација на макроекономска рамка во која ќе се презентира начинот на одржувањето на конкурентноста, обновата на економскиот раст, политичката стабилност, јакнењето на институциите, одржувањето на стабилноста на финансискиот сектор, здравоста и јакнењето на институциите, почитувањето на договорите, и приближувањето кон ЕУ. Ќе треба да се презентира кохерентна и добро осмислена стратегија за да се убедат приватните инвеститори да запишат македонски обврзници, во услови на зголемена неизвесност и несигурност на глобално ниво, кога голем број на земји во развој ќе имаат насушна потреба од финансиски средства. Гледано од тој аспект, задолжувањето само на приватните финансиски пазари ќе зависи од тоа дали довербата во економската обнова и стабилноста и сигурноста на глобално ниво се повратени. Исто така ќе зависи и од износот со кој Северна Македонија ќе излезе со барање пред меѓународните финансиски пазари. Доколку неизвесноста и деглобализацијата земаат замав, тешко ќе биде на долг рок, да се обезбедат значителни износи на финансирање само од меѓународните приватни финансиски пазари. Најверојатно, во такви услови ќе биде потребна одредена комбинација на поцврста соработка со ММФ, останатите меѓународни финансиски институции и приватните финансиски пазари.

Исто така е битно, Република Северна Македонија, да ја намали сегашната потреба од финансиски средства, а да поддеднакво ги поддржи компаниите и економската обнова. Голем број на земји, за да го обезбедат пристапот на погодените компании до финансирање лансираа модели на гарантирање на кредитите и шеми за поделба на ризикот со банките. Гаранциите, влегуваат во пресметката на долгот на државата, но тие не бараат негово финансирање сега и веднаш. Издавањето на гаранции за трајни обртни средства на компаниите на пример во висина од 1 милијарда евра ќе го зголеми потенцијалниот долг на државата за 8,3 отсто. Но нема да има потреба од негово финансирање. Притоа, во зависност од погоденоста на секторот, гаранциите можат да покриваат од 30 отсто до 100 отсто од износот на кредитите на компаниите. Со овие гаранции, компаниите ќе обезбедуваат пристап до финансиски средства на рок од 5-7 години кај банките, Европската Инвестициона Банка и кај Европската банка за обнова и развој. Доколку одреден износ по 5-7 години стане нефункционален и компаниите неможат да го вратат кредитот ќе го врати државата, а таа ќе се стекне со побарување. Под херојска претпоставка, 20 отсто од кредитите да бидат нефункционални, државата во 2025-2027 година ќе треба да обезбеди 200 милиони евра при БДП најверојатно од 16 милијарди евра, што би претставувало 1,2 отсто од БДП, при целосно 100 постотно гарантирање на кредитите. Доколку гарантната шема е во форма на делење на ризикот со банките, тогаш евентуалниот трошок за државата би бил уште помал. Така со ризик од 200 милиони евра, државата би обезбедила поддршка за компаниите од 1 до 1,5 милијарди евра, во зависност од моделот на поделбата на ризикот. Заради неризичноста на овие кредити, каматните стапки, за делот од кредитот што е покриен со државна гаранција, би се врзувале со каматните стапки на секундарните финансиски пазари на издадените обврзници на државата во странство.

За рестартирање на градежната индустрија, во 2021 година, локалната власт а особено градот Скопје би требало да размислат за издавање на обврзница (asset backed security) за изградба на секундарната гасоводна мрежа, решавање на сообраќајната инфраструктура и депониите. Со тоа не само што ќе се поттикне економската обнова, туку ќе се зголеми ефикасноста на економијата преку користење на поефтина и поеколошка енергија и подобра градска инфраструктура. 

Стабилноста на банките и нивниот капацитет за продолжување на финансирањето на економијата – банкарската индустрија ќе биде на првите борбени линии во обезбедувањето на финансиски средства за одржување на ликвидноста, и дополнително кредитирање по завршувањето на здравствената криза во периодот на враќање во нормала и рестартирање на економијата. Одложувањето на враќањето на кредитите на населението и одложувањето на враќањето на кредитите на погодените сектори заедно со одобрувањето на нови кредити на одржливите бизниси треба да ја одржува ликвидноста на економијата. Исто така банките изградија високи капитални појаси за апсорбирање на загубите од издвојувањето на разервации за лошите пласмани што се очекува да следат. Најголемиот број на банки (96 отсто) што имаат одржано годишни собранија ја задржаа добивката во форма на нераспределена добивка. Најголемата банка задржа 30 посто од добивката за зголемување на резервите. Со тоа стапката на адекватност на капиталот надмина 16,5 посто на банкарската индустрија. Се смета дека тоа ќе биде доволно за продолжување на кредитирањето и апсорбирање на лошите кредити, што значително ќе се зголемат по истекот на периодот за одложена отплата на кредитите. На тој план македонските банки ќе ја имаат истата судбина како банките во високоразвиените земји – зголемени резервации и значително намалена профитабилност.

Тоа е карактеристика на банкарството кое ги следи циклусите на деловниот циклус – висока профитабилност во периодите на експанзија и ниска/нулта профитабилност во периодите на контракција. Затоа, стапката на профитабилноста кај банкарската индустрија се смета за задоволителна доколку просечната стапка на приносот на капитал во текот на еден деловен циклус, период од 7-9 години се одржува на ниво од 12,5-15 отсто во земјите во развој.Македонската банкарска индустрија не го достигнала овој праг. Просечната годишна стапка на принос на капитал во периодот 2012 – 2019 изнесувала 10,3 отсто. Притоа, групата на големи банки, остварила просечна стапка на принос од 13,2 отсто годишно, групата на средни банки 3,9 отсто годишно, а малите банки бележеле просечна годишна загуба од 3,3 отсто. Тоа покажува дека во банкарството е битна големината за профитабилно работење и дека во идниот период ќе има забрзана консолидација во индустријата. На тој план, најголемото окрупнување е веќе најавено, со преземањето на Охридска банка од страна на Steiermaerkische & Sparkasse банката и нејзино интегрирање со Шпаркасе банка Македонија.

Народната банка на Република Северна Македонија – веднаш изврши акомодација на монетарната политика и супервизорските стандарди. Референтната каматна стапка ја намали за 0,25 отсто, што е четврто намалување за период од 20 месеци. Ги релаксираше коефициентите за ликвидност, овозможи намалување на обврските по задолжителна резерва на банките и уфрли дополнителна ликвидност преку намалување на износот на благајнички записи што го запишуваат банките. Истовремено, се изврши прилагодување на стандардите за кредитен ризик преку кои се овозможи одложување на плаќањата по кредитите на населението и кредитите на компаниите од погодените сектори.

Иако состојбите во економијата се менуваат на дневна основа, носителите на економските политики ќе треба да излезат со визија и стратрегија за надминување на економската криза и обнова на економскиот раст. Инструментите на тековната економска политика би се надополнувале и усовршувале во зависност од тековните економски движења. На тој начин ќе се координираат очекувањата на економските субјекти и ќе се насочат и хармонизираат активностите за полесно надминување на кризата.