СРПСКАТА МАТА ХАРИ: Мит или реалност?

Добивај вести на Viber

Ја нарекоа Србинката Мата Хари, велеа дека е заводничка, умешна и паметна жена во машкиот свет на шпионажата и дека го познава Адолф Хитлер, но историчарите наведуваат дека вистината е некаде помеѓу.

Девојка во црн фустан, со куфер во рака и црна капа со густи прамени кафена коса испакнати и паднати на нејзините тесни рамена, се симна од патнички воз на железничката станица во Белград во есента 1938 година.

Самоуверена, со крената глава и крупни зелени очи, тогаш 19-годишната жена стапнала на асфалтот на главниот град во потрага по подобар живот, опишува Никола П. Илиќ во книгата „Вера Пешиќ, во вртлогот на шпионажата“.

Ѝ препишаа улога на четворка шпионка која зборува неколку странски јазици, ја нарекуваа Србинката Мата Хари, велеа дека е заводничка.

Се зборуваше и дека оваа паметна и паметна жена е во машкиот свет на шпионажата, како и дека го запознала Адолф Хитлер, но нема докази за тоа.

Покрај две книги, неколку научни трудови и едно мало досие кое се чува во Историскиот архив во Белград, неодамна беше премиерно прикажан и филмот за Вера Пешиќ во режија на Недељко Ковачиќ.

„Тоа досие со фактите е почетна точка за романтизираната приказна, но ние не направивме документарен проект, сакавме да направиме наша верзија на Вера Пешиќ и ги измисливме ликовите и настаните.

„Беше интересно да се занимавам со ликот на жена чиј ум пливаше меѓу сите тие мажи“, вели Недељко Ковачиќ, директор на Би-Би-Си на српски.

Која е вистината за Вера Пешиќ?

„Таа работеше во корист на германската разузнавачка служба и покажа дека е подготвена да се вклучи во ширењето на окупационите цели.

„Амбициозна, елоквентна и способна - сето тоа ја издвојуваше и ѝ даде предност пред другите жени“, изјави за Би-Би-Си на српски Љубинка Шкодриќ, виш научен соработник во Институтот за современа историја.

Проблемот, вели тој, е што при проучувањето на биографиите на личности кои се занимавале со разузнавачки активности, истражувачите се наклонети кон еден вид сензационализам.

Пешиќ не беше единствената жена во разузнавачкиот свет, непосредно пред Втората светска војна.

Покрај неа, историчарот Шкодриќ ги споменува и Олга Белагиќ, Јозефина Пец и Марион Баудерер во нејзината книга Жените во окупирана Србија 1941 - 1944 година.

Но, како што пишува, најинтригантна била Вера Пешиќ.

Историчарот, исто така, истакнува дека во окупираните општества, како што е Србија за време на Втората светска војна, било вообичаено локалните жени да влегуваат во интимни односи со офицери или со луѓе што ги набљудувале.

„За давање на овие услуги жените ќе добиваа најмногу материјална помош, што беше значајно, бидејќи имаше сиромаштија“, вели таа.

Окупаторските сили користеле и уцени и многу жени би се согласиле да соработуваат во замена за ослободување на нивниот сопруг од затвор или логор или за малку храна.

Тој забележува дека е многу важно да се погледнат околностите под кои Пешиќ доаѓа во Белград.

„Почина нејзиниот татко - голема потпора во нејзиниот живот, како резултат на што се појавува осаменост и збунетост.

„Тоа веројатно ја поттикна да бара емоционална, материјална и политичка основа кај Германците кои ја прифатија и ја водеа, и таа ја изрази својата подготвеност и важност да се вклучи во целата приказна“, вели Шкодриќ.

„Со проучување на меморандумите и разузнавачките извештаи ќе видите дека тие се крајно пристрасни и потребна е строга критика на тие историски извори за да се разбере што навистина се случило.

„Вториот проблем е што поради недоволен материјал никогаш не можат целосно да се утврдат и разберат мотивите и околностите под кои тој човек работел, па не е можно да се формира вистинска слика за него“, додава историчарот.

На 25-годишна возраст, недалеку од родното место, Вера Пешиќ била застрелана со нејзината мајка во 1944 година.

„Пешиќ, Вера Пешиќ.

„Работам за Генералштабот“, вели една девојка во лелеави фустан со црвен кармин и ја подава раката на висок синоок во германска униформа.

Овие реченици неколку пати ги изговара Јована Стојиљковиќ, која ја игра Вера Пешиќ во истоимениот филм.

Нејзината интонација е иста, но соговорниците се менуваат.

Но, од каде дојде девојка од југот на Србија која заврши само средно образование во Генералштабот?

Во книгата на Никола П. Илиќ, објавена во 2004 година, се наведува дека токму мајор Радовиќ ја вработил во одделот за контраразузнавање на југословенскиот Генералштаб.

Пешиќ, како што пишува понатаму историчарот, многу брзо, благодарение на познавањето на странски јазици, стапила во контакт со членови на странски разузнавачки мрежи кои во тоа време веќе работеле во Белград и за година и пол станала четворен шпион.

Меѓутоа, Венчеслав Глишиќ, историчарот, ја негира нејзината повеќекратна улога на таен агент.

„Нема информации дека работела како разузнавач во Генералштабот, особено не за британските и француските разузнавачки служби, единствената вистина беше дека работела за Германија и тоа го признала“, пишува Глишиќ.

Во делото Досие за Вера Пешиќ или како да не се пишува историјата на разузнавачите, објавено во Воено историскиот весник, тој се повикува на нејзините изјави и писма зачувани во Историскиот архив.

„Моето познанство со Краус стана судбоносно за мојот живот.

„Мојата врска со Краус, кој беше началник на Гестапо во Белград, резултираше со моето запознавање со одреден број негови соработници кои останаа на различни позиции, тие врски ги користев со цел да им кажам и да укажам на потребата за олеснување нивните мерки кон српскиот народ, официјално не определени за политичка фракција со симпатии за национализам, имено Српската национална социјална партија“, цитира Глишиќ.

„Не ми го повредувај лицето - пукај ме во градите“

За време на окупацијата на Југославија во Втората светска војна, Вера Пешиќ продолжила да работи за Гестапо, а се вели дека спасила животи на многу Срби кои биле на списокот за отпуштање или во логори на југот на Србија.

Двапати била апсена поради разузнавачка работа за германската служба.

Работела во одделот за пропаганда во германската амбасада, која и обезбедила новинарска акредитација, која вешто ја искористила за да ја прошири својата мрежа на контакти, што подоцна и самата го потврдила.

За весникот Обнова напишала текстови посветени на прашањето на жената и прва зборувала за нивната улога под окупација, пишува Шкодриќ во книгата Жените во окупирана Србија 1941 - 1944 година.

„Нејзината соработка го надмина опсегот на интелигенција и премина во полето на идеолошката пропаганда, што претставува осамен случај во односот на жените во Србија кон окупаторот“, наведува историчарот.

„Добив задача да работам на пропаганда за зближување на српскиот и германскиот народ“, рече Пешиќ пред пукањето.

Новинарската акредитација беше и моќно оружје за филмот Вера Пешиќ, што ѝ овозможи да запознае луѓе на позиции во тоа време и можност да дознае тајни и важни информации.

Историчарот Глишиќ пишува дека била обвинета дека работи за комунистите, а тие ја обвинувале дека е на страната на четниците, додека Германците се сомневале дека таа работи и за двајцата, но нема јасни писмени докази за потенцијална соработка и шпионажа во корист на едниот или другиот.

Дел од писмата што таа ги разменила со некои членови на партизанскиот одред се чуваат во Историскиот архив.

Не се потврдени ниту гласините дека била во интимни односи со одредени четници, партизани, Германци и дека влијаела на нивните одлуки.

„Нејзиниот првичен интерес беше да работи за себе, а дури потоа за другите.

„Таа немаше идеологија, се водеше од фактот дека работи со заинтересирани страни во согласност со околностите“, изјави за Би-Би-Си на српски Владимир Петковиќ, виш кустос во Народниот музеј во Лесковац.

Нешто слично може да се слушне и во филмот.

„Јас сум на моја страна и мислам дека никој не знае која страна е во право“, вели актерката Стојиљковиќ.

Вера Пешиќ и на филм и во живот, четниците ја заробиле и ја застрелале во мугрите на 18 мај 1944 година.

Напад врз мене одамна подготвуваат луѓе кои се нарекуваат Дражини (четници)... Знаев што ме чека: уништување и смрт и двете во кругот на луѓе што ги презирам“, напиша таа во својата дневник, пред да се пука.

Под ведро небо, длабоко во шумата, врзана за дрвена ограда, во долго здолниште, волнен џемпер на кој ѕирка свилена ноќница и крваво лице, лежи Вера Пешиќ.

Со оваа сцена, заедно со звуците на истрели, завршува двочасовниот филм за, како што многумина ја нарекуваат, Србинката Мата Хари.

Историчарката Илиќ во книгата напишала дека нејзините последни зборови биле - „Не ми го повредувај лицето - пукај ме во градите“.

Каде е вистината?

Се чини некаде помеѓу.